Ochrona i rozpowszechnianie wizerunku - praca zbiorowa
Szanowni Rzecznicy Prasowi Stowarzyszenia
Opracowanie niniejsze sporządzone zostało w reakcji na zgłaszane przez rzeczników prasowych problemy dotyczące legalności publikowania opisów oraz zdjęć ze zdarzeń dokumentujących działalność organizacyjną i statutową Stowarzyszenia. Część druga zawiera opinie sporządzone przez członków Komisji Prawnej Zarządu Głównego.
I. ROZPOWSZECHNIANIE WIZERUNKU OSOBY FIZYCZNEJ
Przepisy prawa autorskiego, praw pokrewnych oraz orzecznictwo, nie dostarczają jednoznacznego określenia warunków dopuszczających prawne rozpowszechnianie wizerunku osoby, jak również nie formułują jednoznacznych definicji elementów podmiotowych ochrony i rozpowszechniania wizerunku osoby fizycznej.
Artykuł 81 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r., Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) wyraża zasadę, że rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.
Odstępstwa od zasady wymogu uzyskania zgody na rozpowszechnianie zezwolenia określa art. 81 ust. 2 Ustawy o prawie autorskim.
1. Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią
funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych (art. 81 ust. 2 pkt 1).
2. Zezwolenia również nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza (art. 81 ust. 2 pkt 2).
Warunkiem koniecznym, w przypadku rozpowszechniania wizerunku osoby powszechnie znanej bez zgody tej osoby, jest istnienie związku rozpowszechniania z pełnieniem przez tę osobę funkcji publicznych. Jeśli zatem wizerunek takiej osoby został sporządzony w związku z pełnieniem przez tę osobę funkcji publicznych, ewentualny sprzeciw tej osoby co do samego sporządzenia wizerunku - nie ma prawnego znaczenia w odniesieniu do jego rozpowszechnienia.
Sporną kwestią może okazać się ustalenie, czy osoba jest uznawana za powszechnie znaną. Istotnym, w tym przypadku elementem wydaje się być zasięg terytorialny rozpowszechnienia oraz określenie wielkości grupy adresatów tego rozpowszechnienia.
Drugi przypadek, nie dotyczący osób powszechnie znanych. Wskazuje sytuacje, gdy osoba stanowi szczegół prezentowanej całości. Pomocnym, w określeniu tej relacji, staje się wyrok (sygn. I ACa 957/01, TPP 2002/3/107 z 19.12.2001 r) Sądu Apelacyjnego w Krakowie, który orzekł, iż ...”dla zastosowania art. 81 ust. 2 pkt 2 prawa autorskiego – rozstrzygające znaczenie ma ustalenie w strukturze przedstawienia relacji między wizerunkiem osoby (lub osób) a pozostałymi elementami jego treści; rozpowszechnianie wizerunku nie wymaga zezwolenia, jeśli stanowi on jedynie element akcydentalny lub akcesoryjny przedstawionej całości, to znaczy w razie usunięcia wizerunku nie zmieniłby się przedmiot i charakter przedstawionej całości”.
Jeżeli więc publikacja wizerunku osoby widniejącej na fotografii (obrazie, zdjęciu, rysunku) przedstawiającej inne również osoby nie miała na celu rozpowszechnienia wizerunku tej osoby, nie ma obowiązku uzyskania zgody takiej osoby, pomimo możliwości jej rozpoznania.
Na koniec zaznaczyć należy, iż w sytuacji sprzeciwu na rozpowszechnianie wizerunku osoby, art. 78 ust. 1 ustawy o prawie autorskim wskazuje możliwość wystąpienia tej osoby z żądaniem zaniechania rozpowszechniania.
Wszystkim, którzy mogą zostać dotknięci skargą lub pozwem z tytułu umieszczenia w biuletynie lub internecie fotografii dedykuję radę, by stosując się do przywołanych przepisów rozsądnie i w miarę elastycznie przestrzegali reguł w nich zawartych. Ażeby uniknąć wszelkich nieporozumień, proponuję uprzedzać zgromadzonych o fotografowaniu bądź dokumentowaniu w innej formie uroczystości. Informacja winna również zawierać pouczenie, że osoby nie godzące się na utrwalenie ich wizerunku mogą zgłosić to organizatorowi. Osoba taka nie powinna być wówczas fotografowana, a jej wizerunek np. na fotografii zbiorowej winien być wykadrowany.
opracował: Adam Szyszko, 28.11.2012
II. OPINIE CZŁONKÓW KOMISJI PRAWNEJ ZARZĄDU GŁÓWNEGO
Barta Janusz, Czajkowska-Dąbrowska Monika, Ćwiąkalski Zbigniew, Markiewicz Ryszard, Traple Elżbieta
komentarz ABC 2001
Komentarz do art.81 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.00.80.904), [w:] J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Dom Wydawniczy ABC, 2001, wyd. II.
Stan prawny: 2001.03.15
1. Przepisy rozdz. 10 ustawy w tym zakresie, w jakim odnoszą się do wizerunku i korespondencji, mają charakter szczególny, gdyż nie dotyczą ochrony autora lub utworu, lecz zawierają postanowienia w istocie ograniczające swobodę wypowiedzi twórczej, głównie ze względu na poszanowanie dóbr osobistych chronionych prawem powszechnym. Właściwym zatem miejscem dla tego rodzaju postanowień byłby kodeks cywilny, zwłaszcza że zarówno wizerunek, jak i tajemnica korespondencji (będąca co najmniej dobrem zbliżonym do chronionego w art. 82) są wymienione wśród zasługujących na ochronę dóbr osobistych w art. 23 k.c. Za zamieszczeniem komentowanej regulacji w ustawie o prawie autorskim przemawiała zapewne tradycja; regulację taką zawierała już ustawa o prawie autorskim z 1926 r. (art. 19 i 20), a następnie ustawa z 1952 r. (art. 24 i 25).
Należy zwrócić uwagę, że w ustawach autorskich konsekwentnie pomijana jest, zbliżona do problematyki wizerunku plastycznego, problematyka "wizerunku piśmienniczego". Swobodę twórcy w tym zakresie należy określać na podstawie art. 23 i 24 k.c.
W przepisach art. 81-83 można jednak nie bez podstaw dopatrywać się również unormowania zagadnień ze sfery prawa autorskiego; regulują one kolizję dwóch praw podmiotowych: autorskiego prawa do rozpowszechniania utworu i praw osobistych prawa powszechnego.
2. Z treści regulacji zawartej w rozdz. 10 nie wynika jednoznacznie, czy odnosi się ona jedynie do listów i wizerunków spełniających cechy utworu (będących przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze), czy też do wszelkich listów i wizerunków. Sam przedmiot i funkcja ustawy przemawiają raczej za pierwszą wykładnią, co prowadziłoby w konsekwencji do stosowania wymienionych przepisów do "nietwórczych" listów i wizerunków wyłącznie w drodze analogii. Natomiast przyznając prymat wykładni językowej postanowień rozdz. 10, zakresem regulacji przyjętej w tym rozdziale trzeba obejmować listy i wizerunki, niezależnie od tego, czy można w nich dopatrzyć się elementów twórczych. Takie rozwiązanie, umożliwiające bardziej intensywną ochronę omawianych dóbr, jest - naszym zdaniem - trafne. Zauważmy przy tym, że w kontekście przepisów kodeksu cywilnego nie byłoby możliwe stosowanie art. 81-83 w drodze analogii w stosunku do "nietwórczych" listów i wizerunków po śmierci adresatów lub osób portretowanych.
Prowadziłoby to do niczym nie uzasadnionej silniejszej ochrony prawa do wizerunku i prawa decydowania o rozpowszechnianiu korespondencji w przypadku "usytuowania ich w utworach". Wręcz przeciwnie, można by nawet argumentować, iż to właśnie w tych przypadkach, ze względu na ochronę twórczości,
należy zawęzić ochronę odpowiednich dóbr osobistych prawa powszechnego.
3. Regulacja przyjęta w art. 81-83 nie wyczerpuje całości problematyki ochrony wizerunku lub korespondencji jako dóbr osobistych. W zakresie nie uregulowanym w ustawie ustalenia co do bezprawności czynu należy dokonywać wyłącznie na podstawie kodeksu cywilnego. Chodzi tu np. o naruszenie tajemnicy korespondencji w inny sposób niż przez jej rozpowszechnienie, o samo stworzenie wizerunku innej osoby bez jej zgody czy też o wykorzystanie wizerunku w fotomontażu.
4. Termin "wizerunek" użyty w art. 81 oznacza wytwór niematerialny, który za pomocą środków plastycznych przedstawia rozpoznawalną podobiznę danej osoby (lub danych osób). Obok klasycznych portretów malarskich są to także fotografie i karykatury.
Wizerunkiem, w rozumieniu art. 81, jest także tzw. maska artystyczna (służąca prezentowaniu innej postaci), jeśli równocześnie - co jest regułą - umożliwia odbiorcom identyfikację osoby kreującej tę postać.
Zagadnienie swobody rozpowszechniania tego rodzaju maski artystycznej ma dwa aspekty. Po pierwsze, w masce artystycznej dopatrywać się można przedmiotu prawa autorskiego i odpowiedniej ochrony autorskoprawnej. Po drugie, zgoda na rozpowszechnienie takiej maski przez producenta filmu (spektaklu, widowiska) wynikać może, z punktu widzenia ochrony wizerunku, także w sposób dorozumiany, z umowy zawartej przez niego z artystą wykonawcą. (por. orz. SN z 15 kwietnia 1965 r., OSPiKA 1966, nr 6, poz. 130, z glosą A. Kopffa).
5. Poza sferą regulacji z art. 81 znajduje się problematyka samego utrwalenia wizerunku. Oceniana jest ona w świetle art. 23 i 24 k.c. Chodzi tu przede wszystkim o tworzenie wizerunku w warunkach naruszenia prawa do prywatności lub wbrew wyrażonej woli portretowanego.
6. Zagadnienie dopuszczalności rozpowszechniania wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, reguluje art. 13 ust. 2 i 3 prawa prasowego, art. 317 k.p.k i art. 63 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.
7. Dla stwierdzenia rozpowszechnienia wizerunku nie jest konieczne jego zwielokrotnienie; wystarczy, jeżeli został on udostępniony publicznie, np. w muzeum, galerii itd. Nie stanowi rozpowszechnienia sprzedaż wizerunku osobie trzeciej.
8. Prawo do decydowania o rozpowszechnieniu wizerunku przysługuje tylko osobie fizycznej (por. nie publ. orz. SN z 23 maja 1977 r., w którym uznano, że osoba prawna nie ma swego wizerunku).
Z zastrzeżeniem art. 81 ust. 1 zd. 2 i art. 81 ust. 2, postanowienie art. 81 ust. 1 zd. 1 ma charakter bezwzględny w tym sensie, że tylko od woli portretowanego zależy dopuszczalność rozpowszechniania portretu. Może on się temu sprzeciwiać bez racjonalnego uzasadnienia zarówno z powodu sposobu, w jaki został przedstawiony na wizerunku, jak i w celu uzyskania wynagrodzenia za udzielenie zgody.
9. Okoliczność, że rozpowszechnienie wizerunku nastąpiło za zgodą portretowanego, nie zwalnia osób trzecich, które zamierzają dalej rozpowszechniać taki wizerunek, od uzyskania "ponownej" zgody ze strony uprawnionego. Zasada ta stosuje się także do sytuacji, gdy na podstawie legalnie rozpowszechnionego wizerunku (np. fotografii) malarz lub rzeźbiarz tworzy utwory, do których inkorporowany jest - nawet znacznie "przetworzony" - wizerunek określonej osoby.
Odmienny pogląd wyraził wprawdzie Sąd Najwyższy (orz. z 2 lutego 1967 r., OSN 1967, nr 9, poz. 161), stwierdzając, że z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych ustawą o prawie autorskim, publikowanie fotografii określonej osoby dopuszczalne jest tylko za jej zgodą. Dalsza publikacja możliwa jest bez takiej zgody, ale tylko pod warunkiem wskazania pierwotnego źródła publikacji i bez wprowadzania zmian w publikowanym zdjęciu, tzn. tylko z powołaniem okoliczności, w jakich zostało ono wykonane i opublikowane po raz pierwszy. Jednak znaczenie powyższego rozstrzygnięcia zostaje istotnie osłabione przez późniejsze orzeczenie, w którym uznano, że: "Artykuł 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wymaga do rozpowszechnienia wizerunku zezwolenia osoby na nim przedstawionej. Materiał sprawy nakazuje przyjąć, iż powód zgodził się na publikację przedstawiających go zdjęć jedynie razem z przygotowywanym o nim artykułem. Opublikowanie tych zdjęć w innych okolicznościach stanowiłoby zatem naruszenie prawa powoda do wizerunku" (wyr. SN z 3 września 1998 r., I CKN 818/97).
10. Zezwolenie na rozpowszechnianie wizerunku może być udzielone w formie dowolnej; zgoda musi być jednak niewątpliwa. Oznacza to, że "osoba jej udzielająca musi mieć pełną świadomość nie tylko formy przedstawienia jej wizerunku, ale także miejsca i czasu publikacji, zestawienia z innymi wizerunkami i towarzyszącego komentarza" (wyr. SA w Warszawie z 12 lutego 1998 r., I Aca 1044/97).
Zgoda z reguły dotyczy nie samego "abstrakcyjnego" rozpowszechniania wizerunku, lecz odnosi się do, znanych udzielającemu zgodę, konkretnych warunków rozpowszechniania wizerunku; chodzi tu np. o osobę rozpowszechniającą, czas i miejsce publikacji, ewentualnie towarzyszący jej komentarz, zestawienie z innymi wizerunkami itd.
W kontekście tych wyjaśnień trzeba przyjąć, że osoba, która otrzymała zezwolenie na rozpowszechnienie wizerunku, nie jest uprawniona do "przeniesienia" tej zgody na osobę trzecią, chyba że uprawnienie takie wyraźnie wynika z warunków udzielonego zezwolenia.
11. Nie jest wymagane zezwolenie uprawnionego, jeśli otrzymał on umówioną zapłatę za pozowanie, chyba że (naszym zdaniem - najpóźniej w chwili ustalania wysokości zapłaty) wyraźnie sprzeciwił się rozpowszechnianiu swojego wizerunku. Uzasadnieniem tego przepisu jest założenie, że opłata uiszczana
portretowanemu związana jest z równoczesnym wynagrodzeniem za udzielenie zgody na rozpowszechnienie wizerunku.
12. Ustawa zezwala na rozpowszechnianie wizerunków osób powszechnie znanych, jeśli wizerunki zostały wykonane w związku z pełnieniem przez nie funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych. W przepisach ustawy nie ma jednak definicji pojęcia "osoba powszechnie znana".
Przy ustalaniu przez sąd kręgu tych osób uwzględniane będą zapewne takie okoliczności, jak sprawowanie funkcji politycznych lub społecznych, popularność poza własnym środowiskiem ze względu na działalność zawodową, sportową, amatorską, hobbystyczną. Nie jest także wykluczone wprowadzenie przez sąd relatywizacji wymogu "powszechnej znajomości danej osoby" w zależności od kręgu odbiorców, do których jest adresowana dana forma rozpowszechniania wizerunku. Na przykład dla lokalnej gazety przesłanka "osoby powszechnie znanej" jest spełniona wówczas, gdy chodzi o wysokiego urzędnika administracji państwowej lub samorządowej w danej miejscowości, mimo że osoba ta nie jest znana poza tym terenem.
13. Rozpowszechnianie bez zgody wizerunku osoby powszechnie znanej wymaga spełnienia następujących, dodatkowych warunków.
Po pierwsze, wizerunek powinien być wykonany w związku z pełnieniem funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych.
Po drugie (ten warunek niestety nie jest już wymieniony w ustawie, lecz jedynie interpretowany na podstawie wykładni celowościowej), wykorzystanie takiego wizerunku powinno być związane z przedstawianiem (relacjonowaniem) wykonywania przez portretowanego funkcji zawodowych, społecznych lub politycznych. Wyłącza to zatem możliwość wykorzystywania bez zgody zainteresowanego jego wizerunku m. in. na pocztówkach, w kalendarzach czy w działalności reklamowej.
Wskazane wyżej okoliczności wziął zapewne pod uwagę Sąd Najwyższy (w nie publ. orz. z 27 kwietnia 1977 r., I CR 127/77), stwierdzając, że "popularność powoda jako znakomitego sportowca oraz okoliczność, że zdjęcia zamieszczone na wydanych przez pozwaną pocztówkach były uprzednio reprodukowane w czasopismach bez sprzeciwu powoda - nie uzasadniają poglądu, że pozwanej tylko z samego faktu owej popularności służyło z mocy art. 24 § 2 pkt 1 pr. aut. [z 1952 r. - J.B., R.M] uprawnienie do wydania przedmiotowej pocztówki bez zgody powoda. Pozwana, wydając bez zgody powoda przedmiotową pocztówkę, naruszyła jego prawo do wyłącznego rozporządzenia swoją fotografią. Takie zaś działanie jest ingerencją w wyłączne prawo powoda do rozporządzania swoim dobrem osobistym".
14. W odniesieniu do osoby wymienionej w art. 81 ust. 2 pkt 1, jeżeli spełnione zostały przewidziane tym przepisem warunki, nie ma już znaczenia zgłoszenie przez nią (przed sporządzaniem wizerunku lub w trakcie jego wykonywania) sprzeciwu (zastrzeżenia) co do rozpowszechniania wizerunku.
Uprawnienie takie przewidywały ustawy o prawie autorskim z 1926 i 1952 r. (a także projekt ustawy autorskiej z 1985 r.).
15. Karykatura - naszym zdaniem - stanowi pewien rodzaj wizerunku, toteż art. 81 odnosi się także do zakresu swobody jej rozpowszechniania. W tym kontekście art. 41 ustawy o prawie prasowym, zezwalający na rozpowszechnianie karykatury w prasie, wprowadza jedynie dopuszczalność rozpowszechniania karykatury (jako szczególnej formy wizerunku). Inaczej ujmując, art. 41 prawa prasowego nie wyłącza stosowania art. 81 do karykatury.
16. Stosownie do art. 81 ust. 2 pkt 2 dopuszczalne jest rozpowszechnianie wizerunku stanowiącego jedynie szczegół przedstawianej (np. w formie fotografii, filmu, obrazu) takiej całości, jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. Przepis ten umożliwia prowadzenie działalności dokumentacyjnej, sprawozdawczej, a także zapewnia wolność fotografowania wydarzeń publicznych. W orzeczeniu z 28 sierpnia 1996 r. (I ACr 341/96, OSP 1997, poz. 42; OSA 1997, nr 7-8, s. 42; "Monitor Prawniczy" 1997, nr 8, s. 318, z glosą T. Grzeszak) Sąd Apelacyjny w Łodzi zajął stanowisko, że: "Jeżeli zdjęcie jest z publicznej imprezy, przedstawia nie tylko powoda, ale kilku mężczyzn, nie jest w dodatku zdjęciem pozowanym, lecz zrobionym w trakcie akcji ratowniczej, to postać powoda stanowi jedynie szczegół ujętego na zdjęciu zdarzenia. Publikacja tego zdjęcia nie ma na celu rozpowszechniania wizerunku powoda, stąd strona pozwana nie miała obowiązku uzyskania od niego zezwolenia na publikację tego zdjęcia w celach reklamowych". Dla niniejszego rozstrzygnięcia istotne znaczenia miała ta okoliczność, że powód zgodził się na udział w pozorowanej akcji ratunkowej z udziałem wielu osób, wiedział, że akcja ta jest filmowana i że zdjęcia przedstawiające tę akcję, a nie wizerunek powoda, będą wykorzystywane w mediach. T. Grzeszak trafnie przy tym zwraca uwagę i kwestionuje zrównanie w ocenie Sądu (dozwolonego) rozpowszechniania wizerunku w celach informacyjnych z (niedozwolonym w niniejszej sprawie) wykorzystaniem go w celu reklamowym.
Nie jest dozwolone rozpowszechnianie bez zgody portretowanego zarówno jego wizerunków "skadrowanych", jak i wizerunków wkomponowanych w większą całość, lecz stworzonych w warunkach naruszenia jego prawa do prywatności.
17. W świetle art. 81 prawo do wizerunku (inaczej niż prawo do decydowania o rozpowszechnianiu korespondencji) gaśnie ze śmiercią danej osoby. Art. 83 określa tu tylko termin przedawnienia roszczeń.
18. Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina (dotąd nie podpisana przez Prezydenta RP) zasadniczo zmienia reguły przyjęte w zakresie ochrony wizerunku, wprowadzając bezterminową ochronę wizerunku Chopina (a także jego nazwiska) "odpowiednio na zasadach dotyczących dóbr osobistych". Ocena tej, co najmniej kontrowersyjnej, konstrukcji, ustanawiającej prawo podmiotowe bez uprawnionego podmiotu, a także niezgodnej z wykształconą już w prawie polskim zasadą ochrony kultu pamięci osoby zmarłej, przysługującej jej osobom bliskim (w ramach art. 23 k.c.) - przekracza ramy tego komentarza.
opracowano w Komisji Prawnej ZG SEiRP